Život na razmeđu vijekova
Boris Leonidovič Pasternak (1890. – 1960.) bio je ruski pjesnik, književnik i nobelovac. Rođen je u Moskvi, u porodici gdje je bio krajnje izložen kulturi; majka mu je bila pijanistkinja, a otac slikar, pa je s takvim porijeklom uz odrastanje u visokointelektualnom društvu na razne načine bio uronjen u umjetnost, filozofiju, teoriju i nauku.
Najprije je u rodnom gradu upisao studiji teorije komponovanja, jer je muzika za njega bila kult, ali kako je perfekcionistički mislio umjetnost i nauku, odustao je od studija i povukao se iz muzike jer nije imao apsolutni sluh, pa nakon “neuspjele” muzičke karijere, Pasternak odlazi u Marburg (Njemačka) studirati filozofiju. Tu filozofsku školu u kojoj boravi, zanima kako nauka misli, pa se u njegovoj poeziji (i u sveukupnom umjetničkom stvaralaštvu) osjećaju kontemplativnost, harmonija, red, stroga struktura, stvari koje odaju koliko mu je umjetnost važna i kompleksna, i kako je to mjesto gdje nema prostora za banalizovanje i trivijalizaciju, za takoreći “estradnu poeziju” koja je popularizovana.
U atmosferi opšteg oduševljenja umjetnošću i poezijom, zahvaljujući temeljnom otporu kojem je bio dosljedan odnosno vulgarizaciji umjetnosti, Pasternak je bio hermetičan, misaon i zanimale su ga umjetnost i nauka koje teba da objasne suštine.
Smatrao je naime, da se poezija teško obraća masi, jer se masa ljudi ne može baviti sitnim detaljima. Zbog ovakvog stava, Pasternak je bio nepripadnik u sezoni pripadanja; u vrijeme dok je kao dvadesetsedmogodišnjak pronalazio svoj stil i pristup poeziji, oko Pasternaka su se otvarali putevi za razne, nove vrste poezije, pa se poslije sloma simbolizma u revolucionarnoj Rusiji javljaju grupice od kojih svaka donosi neki novi ugao posmatranja stvari i neko novo, drugačije promišljanje poezije (i revolucije).
O tome detaljnije piše C. M. Bowra u “Nasleđe simbolizma” objašnjavajući kako su futuristi pozivali na obnovu jezika i određenije bavljenje stvarnim životom, dok su akmeisti isticali vrijednost besprijekorne tehnike i potrebe stvaranja živih efekata u ograničenom djelokrugu, a imažinisti težili većoj intimnosti i šarmu koji se može postići smijelim korištenjem slika.
U takvom poetskom haosu gdje je svaka škola patila od pretjerivanja u svojim zahtjevima, Boris Pasternak se “usudio” razlikovati i voljeti ranu poeziju Majakovskoj, biti oduševljen Shakespeareom, Keatsom, Byronom, Goetheom i Schillerom, baštiniti različitosti, pozdravljati futurizam zbog potrebe za novim jezikom da bi se oslikala stvarnost ali mu ne biti dosljedan – futurizmu niti bilo kojem drugom pokretu ili školi, nego nigdje ne pripadati čvrsto, i ostati obilježen kao individualac.
Ruski pjesnici tog doba se ne libe revolucionarnosti, pa je i za Pasternaka revolucija prirodna stvar iako je on prema njoj nepolitičan, ali sa stavom objedinjavanja i prihvatanja na širem nivou, jer je bio pjesnik koji je otvoren u shvatanju svijeta (ali ne i u načinu na koji to saopštava). Za njegovu poeziju, priroda je bila važna tema (trag tome je oduševljenost romantičarima), pa je i politički prevrat u Rusiji posmatrao i promišljao kroz taj okular, kao o odnosu čovjeka i prirode, odnosu u kojem pasternakovski lirski junak glede prirode nije smješten u pejzaž, nego je sam pejzaž lirski junak.
Svaka tema kojom se bavi, kojoj se posveti, za Pasternaka je važna i djeluje kao moćna sila koja preobražava stvari, svemu daje neko značenje i djeluje brutalno, neobuzdano, poput ljubavi, jer on smatra da djelo treba biti istinito, vjerno činjenici i iskustvu, tijesno povezano sa životom, zato što za ovog pjesnika duševna nadogradnja nije stvar privilegije nego je dostupna svima. Služeći se ovom tehnikom da bi izrazio svoju viziju realnosti i viđenja života, Pasternak ostvaruje epizodu sa romanom, pa se pišući “Doktor Živago” dotakao i poezije, puštajući protagonistu Jurija Živaga, da opiše trenutak u kojem vidi svijet, hamletovskim očima gledan.
Život kao središte lirske preokupacije Hamlet
Žagor stihnu. Na bini sam. Ćutim,
Uz dovratak stojeć, i po jeku
Što dolazi iz daljine slutim
Šta će u mom zbiti se vijeku.
Sumrak noćni k meni je upućen
Kroz hiljadu dvogleda na osi,
Ava oče, ako je moguće,
Čašu ovu mimo mene nosi.
Drag je meni tvoj naum uporan.
S tom ulogom saglasan sam zbilja,
No sad ići druga drama mora
I ovog me puta ratosiljaj.
No promišeljn red je svakog djejstva,
Kraj puta se ne može izbjeći.
Sam sam. Tone sve u farisejstvo.
Proći život nije polje preći.
Kako piše Milivoj Solar u “Teorija književnosti”, Shakespeareova drama “Hamlet” je jedno od najglasovitijih, a također i najviše i najrazličitije tumačenih djela u svjetskoj književnosti.
Tragedija koja trpi brojne tekstove interpretacije, književne kritike, historije književnosti, filozofske, psihološke i brojne druge rasprave, mami i vapi za tumačenjem, kao uostalom i većina Shakespeareovih drama, ne toliko zbog dramske radnje ili dramskog teksta koliko zbog izrazito zanimljive karakterizacije likova odnosno u ovom slučaju lika kraljevića Hamleta.
Sve koji su čitali Shakespeareov komad, najviše je okupirao mladi danski kraljević tj. njegov karakter. Psihoanaliza je dala svoje viđenje Hamletovog oklijevanja da ubije Klaudija, tumačeći takav postupak kao upozorenje na Edipov kompleks, dok s druge strane formalisti insistiraju na objašnjenju da je umijeće drame u tome da se mora odlagati konačno rješenje (na kraju drame Klaudije je ubijen, ali ne od Hamletove ruke), a također se raspravljalo i o mogućem sukobu pesimizma i optimizma, kao o dva temeljno oprečna svjetonazora koja cijelu dramu neprestano prožimaju.
Ovakvi i još brojni primjeri samo su dokaz koliko je duboko poimanje i doživljaj svijeta mladog kraljevića (kada se naravno cijela drama uzme u kontekst), a takvo je shvatanje okrunjeno jednim od najslavnijih monologa na svijetu; monologom koji izgovara upravo Shakespeareov Hamlet, monologom koji počinje riječima, za koje je jedan od onih koji su prevodili pjesme Borisa Pasternaka, pjesnik i profesor Marko Vešović rekao, da su početak engleskog jezika, budući da pripadaju kolokvijalnom izrazu, a opet tako filozofski se misle –
(eng. “to be or not to be”/ “biti ili ne biti”).
U tom Hameltovom obraćanju samom sebi, danski kraljević promišlja život iz perspektive situacije u kojoj se našao.
Takvo tumačenje (preko Hamletovog monologa) može se direktno prenijeti i na naslov Pasternakove pjesme, budući da se radi o jakoj poziciji teksta, pa u naslovu treba istaći „sužene misli“ sadržaja koji mu slijedi, a obzirom na pjesmu kao cjelovito djelo, intertekstualna veza je neizbježna, tim više što u oba djela umjetnost je viđena i ona je ta koja se propituje o smislu života i smrti.
Junak Pasternakovog “Hamleta” odnosno lirski subjekt je glumac koji igra ulogu kraljevića, i on je taj iz čije perspektive se progovara. Pjesmu otvara tok njegovih misli neposredno prije nego drama krene:
“Žagor stihnu. Na bini sam. Ćutim”
Drama ovdje dopušta biti shvaćena kao život koji se odvija pred nama, život u kojem mi jesmo zapravo glumci, i na pozornici smo svojih života, jer je ideja Pasternakove pjesme zasnovana na prikazu autentičnog konkretiziranja teatra i života čovjeka kao pozorišne predstave, predstave koja u bilo koje doba da se “igra”, da se postavlja na pozornicu donosi uvijek istu dramatičnost: “Šta će u mom zbiti se vijeku” – stih se postavlja široko, otvoren je prema vremenu, skoro pa kao da nosi odlike mitske bezvremenosti ili svevremenosti, jer se (isti) tok života može svesti na Hamletov, na 20. koliko i na 21. ili bilo koji drugi vijek, pa je glumački izlazak na binu, kada svi reflektori spotlightuju njega, čovjeka, Hamleta kao centralnu figuru svoje, i svakog čovjeka njegove predstave, istovjetan ulasku u život gdje stvari treba da se odigraju, zbog čega “biti ili ne biti” postaje “učestvovati u ovome (životu) ili ne učestvovati”.
U drugoj i trećoj strofi osviješten je Biblijski motiv kao aluzija na Isusa:
“Ava oče, ako je moguće/Čašu ovu mimo mene nosi”, kao referentno, konotativno, jer sve što radimo upućemo je nekome, i nužno je da se progovori u ime drugih, a to je čin koji nosi jednu moralnu dilemu i egzistencijalni stepnju u tome prema čemu smo odlučni ali što propitujemo, a propituje se zapravo ništa drugo do granice slobode: “Drag je meni tvoj naum uporan/S tom ulogom saglasan sam zbilja”, što i nije neko olakšanje, jer sloboda ne znači uvijek, zapravo skoro nikada ne znači slobodnu volju – čovjek kao biće razuma, biće savjesti i moralne dileme uvijek može raditi sve, ali ne i svašta.
Instanca kojoj se obraća je tajanstvena, hotimično tajanstvena jer je viša sila posrijedi kao potpuna metafizička kategorija, zbog čega sumnja postoji i ne biva otklonjena, razriješena, pa se mora tražiti spasenje iz drame u kojoj se “zaglavilo”:
“No sad ići druga drama mora/I ovog me puta ratosiljaj”
Tom životu, toj drami, toj igri dođe kraj i zavjesa se spusti na kraju predstave, što je nužna i sigurna konvencija svega što postoji u prirodi, takoreći zna se red svega, sve je savršeno ustrojeno: “No promišljen red je svakog djejstva/Kraj puta se ne može izbjeći”, pa bio u pitanju glumac, čovjek ili pjesnik, Pasternak piše iz perspektive ličnosti koja nikako ne želi biti licemjerna: “Sam sam. Tone sve u farisejstvo”. Da li je i sam pjesnik promišljao svoj život na način na koji nam to ova pjesma kazuje, i da li je ovakvo tumačenje ispravno ne možemo znati, ali kako govori Vešović “ne moramo znati motivaciju da bi na nas djelovala pjesnička slika”, pa kao olakšavajuća okolnost nudi nam se sama činjenica da nijedna interpretacija nije konačna i ne može biti,jer iako “proći život” znači heroizam, herojstvo i ustrajnost, istovremeno “nije polje preći” znači i dilemu.
Autor: Dženana Hadžihafizbegović
Odgovori